Phú Yên: Làng muối Tuyết Diêm hướng đến phát triển du lịch cộng đồng

Làng muối Tuyết Diêm, thuộc xã Xuân Bình, thị xã Sông Cầu, tỉnh Phú Yên, là một trong những làng nghề truyền thống lâu đời nhất miền Trung với hơn 300 năm lịch sử sản xuất muối thủ công từ thế kỷ XVIII. Nằm yên bình dưới chân đèo Cù Mông huyền thoại, làng nghề này không chỉ giữ gìn phương pháp làm muối truyền thống mà còn đang hướng tới phát triển du lịch cộng đồng, biến hạt muối trắng tinh thành biểu tượng văn hóa và kinh tế bền vững cho địa phương. Với diện tích khoảng 120 ha, Tuyết Diêm thu hút du khách qua trải nghiệm lao động diêm dân, khám phá quy trình sản xuất và các sản phẩm OCOP đa dạng, góp phần bảo tồn nghề cổ đồng thời tạo sinh kế mới cho cộng đồng ven biển.

Lịch sử hình thành và giá trị văn hóa

Làng nghề muối Tuyết Diêm được hình thành từ thời vua Gia Long với tên gọi ban đầu là Hoa Diêm, sau đổi thành Tuyết Diêm dưới triều Minh Mạng khi người dân khai thác nước mặn từ đầm Cù Mông để sản xuất. Tên gọi “Tuyết Diêm” mang ý nghĩa “muối trắng như tuyết”, phản ánh chất lượng vượt trội của hạt muối trắng tinh, chắc mẩy, vị mặn đậm đà mà không gắt, được coi là đặc sản duy nhất của Phú Yên. Thời Pháp thuộc, muối Tuyết Diêm quý giá như vàng, với các nhà kho kiên cố được canh gác nghiêm ngặt bởi hệ thống quan chức thực dân, nhấn mạnh giá trị kinh tế và văn hóa của nghề.

Làng còn có tên gọi khác là muối Cù Mông, do nằm dưới chân đèo Cù Mông – mốc định hướng cho tàu thuyền từ Nam ra Bắc mua muối, gắn liền với đời sống ngư dân ven biển và sự phát triển của tỉnh Phú Yên. Ngày nay, làng được UBND tỉnh Phú Yên công nhận là làng nghề tại Quyết định số 1587/QĐ-UBND ngày 29/12/2022, trở thành di sản văn hóa sống động, nơi du khách có thể tìm hiểu truyền thống lao động và phong tục địa phương như lễ cầu ngư hoặc mua muối đầu năm theo quan niệm “Đầu năm mua muối, cuối năm mua vôi” để xua đuổi tà ma và mang lại may mắn. Giá trị văn hóa này không chỉ bảo tồn nghề cổ mà còn góp phần vào bản sắc Duyên hải miền Trung, với hình ảnh diêm dân cần cù dưới nắng gió biển.

Quy trình sản xuất muối truyền thống

Quy trình làm muối tại Tuyết Diêm vẫn giữ nguyên phương pháp thủ công, bắt đầu từ việc dẫn nước mặn từ biển qua kênh vào các ô ruộng muối rộng lớn, sau đó dùng nắng trời để bốc hơi tạo kết tinh. Diêm dân dùng dụng cụ truyền thống như cào, xẻng để cào muối, vun đống và phơi khô, với mỗi ô ruộng sản xuất khoảng 10-15 tấn muối mỗi vụ, đòi hỏi sự kiên nhẫn và kinh nghiệm qua nhiều thế hệ. Khác biệt so với các vùng muối khác, Tuyết Diêm còn chế biến thêm các sản phẩm tinh túy như muối hầm, muối lá é, muối tỏi ớt, hoặc nước mắm ủ từ muối địa phương, góp phần hình thành các làng nghề nước mắm nổi tiếng lân cận như Gành Đỏ và Mỹ Quang.

Diện tích sản xuất 120 ha với hơn 300 hộ dân tham gia, nghề muối không chỉ là mưu sinh mà còn là tri thức bản địa, giúp làng duy trì sản lượng hàng nghìn tấn/năm và xuất khẩu sang Campuchia cho chế biến hải sản. Những lão diêm dân với hơn 50 năm kinh nghiệm chia sẻ rằng hạt muối trắng tinh, không pha tạp, thấm đẫm “tình quê” và trở thành nguyên liệu quý cho nước mắm nhỉ ngon nhất miền Trung. Quy trình này không chỉ tạo sản phẩm chất lượng mà còn là nền tảng cho du lịch trải nghiệm, nơi du khách có thể tham gia cào muối hoặc học cách chế biến.

Hướng phát triển du lịch cộng đồng

Làng muối Tuyết Diêm đang được định hướng phát triển du lịch cộng đồng theo Đề án thí điểm của UBND tỉnh Phú Yên giai đoạn 2024-2025, với mô hình du lịch nông thôn gắn sản xuất muối là một trong 9 ưu tiên. Hợp tác xã Tuyết Diêm, dưới sự hỗ trợ của Hội Nông dân tỉnh và Quỹ Môi trường Toàn cầu (GEF SGP – UNDP), đầu tư nâng cấp hạ tầng như kênh dẫn nước, khu đón khách, xử lý vệ sinh môi trường và hệ thống truy xuất nguồn gốc sản phẩm để thu hút du lịch bền vững. Mục tiêu là biến làng thành điểm nhấn văn hóa-du lịch, với các tour trải nghiệm đồng muối do Công ty TNHH Du hành Đại Hữu tổ chức, kết hợp trưng bày sản phẩm tại Hà Nội để quảng bá.

Dự án nhấn mạnh bảo tồn tri thức bản địa, chuyển đổi xanh và số hóa, giúp đa dạng hóa sinh kế cho diêm dân qua chuỗi sản phẩm OCOP như muối tâm linh, muối sức khỏe, cà phê muối hoặc combo quà tặng, tăng giá trị gia tăng và việc làm. Với sự tham gia cộng đồng, làng phấn đấu trở thành mô hình du lịch nông thôn bền vững, bảo vệ sinh thái ven biển trước biến đổi khí hậu và thu hút du khách trong nước lẫn quốc tế. Đến nay, làng đã nhận hỗ trợ từ các chương trình quốc gia, biến nghề muối từ mưu sinh truyền thống thành ngành kinh tế văn hóa sôi động.

Trải nghiệm du lịch tại làng

Du khách có thể dạo bước trên con đường nhỏ giữa ruộng muối trắng muốt, cảm nhận mặt đất nóng ran dưới chân và hít thở không khí mặn mòi từ biển, tạo nên bức tranh huyền ảo dưới nắng trời. Tham gia trải nghiệm lao động cùng diêm dân: cào muối, vun đống hoặc học chế biến muối hầm, giao lưu câu chuyện nghề và chụp ảnh “sống ảo” với background cánh đồng muối lấp lánh. Làng là nơi lý tưởng để hiểu văn hóa biển, với hình ảnh diêm dân chân chất cặm cụi dưới nắng chang chang, mang đến bài học về sự cần cù và kiên nhẫn.

Mang về làm quà các gói muối đặc sản hoặc sản phẩm chế biến như nước mắm Tuyết Diêm, phù hợp phong tục đầu năm để gửi gắm “hương vị mặn mà” tình người và may mắn. Kết hợp thăm chân đèo Cù Mông hoặc làng nước mắm lân cận để hành trình toàn diện, khám phá bản sắc Phú Yên. Những trải nghiệm này không chỉ giải trí mà còn giáo dục, giúp du khách trân trọng lao động truyền thống.

Thách thức và triển vọng

Nghề muối đối mặt thách thức từ thời tiết thất thường và cạnh tranh hiện đại, nhưng cộng đồng đang nỗ lực bảo tồn qua hợp tác xã và dự án quốc tế, đảm bảo nghề tồn tại song song du lịch. Với vị thế OCOP và xuất khẩu, Tuyết Diêm hứa hẹn trở thành biểu tượng du lịch cộng đồng, góp phần phát triển kinh tế Sông Cầu và Phú Yên. Triển vọng sáng sủa khi làng kết nối với các tour miền Trung, thu hút du khách yêu văn hóa và trải nghiệm chân thực.

Làng muối Tuyết Diêm không chỉ là nơi sản xuất hạt muối trắng tinh mà còn là hành trình văn hóa, nơi du lịch cộng đồng đánh thức tiềm năng bền vững cho Phú Yên. Với sự kiên trì của diêm dân và hỗ trợ chính sách, nơi đây sẽ tiếp tục lan tỏa giá trị “muối mặn” đến thế giới.